Saturday, October 15, 2011

सौंदर्य - प्रसाधने आणि पोषाख


छान राहणं, छान दिसावंसं वाटणं, कुणाचं तरी किंवा सगळ्यांचं आपल्याकडे लक्ष जावं अशी इच्छा, या नैसर्गीक आदिम प्रेरणांपैकी आहेत.
मला ’मी’ छान दिसावं, माझ्याकडे कुणी पाहावं, असं वाटत असेल तर त्यात नाकबूल करण्यासारखं काय आहे?
प्रसाधनांचा वापर पूर्वापार चालत आलेला आहे.
त्यात काही नियम ठरवता येणार नाहीत.
निदान एक सारासार विचार केलेला असतो का?

समजा बाहेर जाताना किंवा कुठे कार्यक्रमाला जाताना मी माझे ओठ रंगवते. तर का?
मला माहित आहे, माझे ओठ लाल नाहीत. रंग वापरून मी तुम्हांला फसवते आहे. का?
माझ्यासाठी, मला छान वाटावं यासाठी मी ओठ रंगवलेले नाहीत, तसं असतं तर मी घरी रंगवून बसले असते ना?
मी ओठ रंगवते कारण तुम्ही माझ्याकडे पाहावं, दाद द्यावी अशी माझी इच्छा आहे.
यातही चुकीचं काहीच नाही, फक्त हा विचार मी केलेला आहे ना? हे तपासायला हवं.

समजा मला कुणाला फसवायचंच नाहीये.
’जशी आहे तशी’ मी स्वत:ला स्वीकारलेलं आहे, तुम्हीही तसंच स्वीकारा असं मला म्हणायचंय.
ते तरी शक्य असतं का?
मी उदास आहे.... दाराची बेल वाजते, येईल त्याला/तिला मी हसर्‍या चेहर्‍याने सामोरी जातेच ना?
किंवा फोन आला तर उत्साही स्वरांत बोलतेच ना?
म्हणजे मी जशी नाही तशी दाखवते आहे, ही फसवणूकच नाही का?

तर फसवणूक अटळ आहे.
जिने तिने/ज्याने त्याने आपल्या मर्यादा ठरवायच्या.
मग हलकी लिपस्टीक लावायची/ गडद लावायची, केसांचं काय करायचं? आणि यात वेळ किती घालवायचा? हे तुमचं तुम्ही ठरवा.
आपण जसं तयार होऊन समाजात जातो, त्याद्वारे काय संदेश देतो, तेच आपल्याला द्यायचे आहेत ना? याबद्दल सतर्क राहायला हवं.

जे प्रसाधनांचं तेच कपड्यांचं.
रंगसंगती हा काय प्रकार आहे? कुठल्या रंगाबरोबर कुठला रंग जातो हे ही तेव्हाच्या फॅशनच्या चलतीनुसार ठरतं.

बायकांच्या कपड्यांवर फारच बोललं जातं. विशेषत: जेव्हा ते पुरूषी नजरेला आव्हान देणारे असतात.
बलात्कार हे बायका असले तसले कपडे घालून ओढवून घेतात, हा ही एक पसरवलेला गैरसमज आहे.
यावरचा अभ्यास असं सांगतो, बलात्काराचं कारण "घातलेले कपडे" नसतं, अंगभर पदर घेणार्‍या, मोठ्ठं कुंकू लावणार्‍या बायकांवरही बलात्कार होतात. लिंगपिसाटांची संख्या नगण्य असते, बलात्कार करणारा पुरूष संधी साधत असतो.
 एवढ्यात एक ’बेशरमी मोर्चा" निघालेला. त्यावर उलटसुलट चर्चा झाली. "बायकांनी काय घालायचं हे बायका ठरवतील." याबाबत वाद असायचे कारण नाही.
 बायकांनी काय घालायचं हे जर पुरूषांच्या हातात दिलं तर ते काय!  बुरखा घालायला लावतील आणि मग उघडे हात किंवा चेहरा दिसला तरी ती बाई आपल्याला उपलब्ध आहे असे समजतील. या मोर्च्यामागे सांगायचं मुख्य होतं ते असं की बाई ही उपभोग्य वस्तू नाही.

 मी जे कपडे घालून समाजात वावरते त्याने काही संदेश दिले जातात, त्यावर माझं नियंत्रण नाही. तसे संदेश गेलेले मला चालणार आहेत का? किंवा मला त्याची पर्वा नाही? याचा मी विचार केलेला असला पाहिजे. कुठल्याही स्त्रीकडे पुरूषांच्या नजरा वळणार आहेत. किंवा तशा वळलेल्या मला आवडणार आहेत, तुमचं उत्तर काहीही असू देत, या प्रश्नाचा तुम्ही विचार केलेला असला पाहिजे. मी तोकडे कपडे घालीन, ठीकच आहे. पण लोक बघणार आहेत हे विसरून मला चालणार नाही. मी जे कपडे घालते त्याने "इतरांनी माझ्या शरीराकडे कसं पाहावं हे सांगते" आणि "मी माझ्या शरीराकडे कसं पाहते" हे ही सांगते. आपण घातलेल्या कपड्यांद्वारेही इतरांशी बोलत असतो, हे लक्षात घेऊ या.

बायकांनी काय कपडे घातले तर ते सभ्य कुठले असभ्य, हे तो तो समाज आणि तो काळ ठरवत असतो. कुठले कपडे पुरूषी नजरेला चाळवणारे आहेत, हे ही समाजानुसार वेगवेगळं असतं.
 आपल्याकडे साडी नेसतात तर पोट आणि पाठीचा काही भाग उघडा असतो. त्याचे कुणालाच काही वाटत नाही. एका युरोपीय महिलेची, जिने भारतीयाशी लग्न केलेलं होतं, आत्मकथा वाचल्याचे आठवते. ती साडी नेसून पोपला भेटायला गेली तर त्यांना ते भयंकर अपमानास्पद वाटले. त्यांच्याकडे पाय उघडे असले तर चालतात.
 केरळात कामकरी स्त्रियांनी उत्तरीय घ्यायचे नाही अशी पद्धत होती. त्यांनी फक्त कमरेच्या खालचेच वस्त्र नेसायचे असे. त्यावेळच्या एका कादंबरीत असे कथानक आहे की एक कामकरी मुलगी फॅशन म्हणून एक ब्लाऊज शिवून घालते तर तिला ती कशी वाया चालली आहे याबद्दलची बोलणी खावी लागतात. समाजात वावरणार्‍या सगळ्याच बायका जर फक्त कमरेखालचे वस्त्रच नेसत असतील, तर पुरूषांच्या दृष्टीने काय नि बायकांच्या दृष्टीने काय त्यात काहीच वावगे नसणार. केवळ या वेषभूषेमुळे बलात्कारांची संख्या वाढलेली असेल? मुळीच नाही.
******

मी कितीही असं म्हणत असले की चेहरा रंगवायचा की नाही, कपडे कुठले घालायचे? याचे स्वातंत्र्य मला आहे. तसे ते नसते, समाज त्याला दिशा दाखवत असतो.
 कुठल्याही समाजात आणि कुठल्याही काळात आपण असलो तरी त्या समाजाचा, काळाचा .... एक सारासार विवेक असतो.... त्याला धरून मी माझी प्रतिमा कशी असेल हे ठरवते ..... त्याप्रमाणे वागते.

*****

4 comments:

  1. म्हणजे आपल्याला आपल्या सौंदर्य आणि पोषाखाच्या बाबतीतल्या कन्सेप्ट्स समाज सांगतो तश्या ठरवाव्या किंवा बदलाव्या लागतात??

    ReplyDelete
  2. असं असल तरी एखाद्या मुलीने तोकडे कपडे घातलेत म्हणजे तिने बलात्काराला आमंत्रण दिले आहे असे मुळीच होत नाही. तू वर अतिशय चांगल्या हेतूने लिहिलेली वाक्ये (तीनही) अनेक हिडीस प्रवृत्तीचे लोक अत्यंत चुकीच्या ठिकाणी सफाई द्यायला वापरतात. पुरुष तर सोडाच, पण बायकासुद्धा.." असले कपडे घातल्यावर बलात्कार होणारच, पुरुष आकर्षित होणारच" इत्यादी बोलतात तेव्हा शरमेने मान खाली जाते. फेसबुकवर "Don't teach me what to wear, teach your son not to rape !!!" असं एक पेज आहे. त्यावरच्या स्टोरीज वाचून समाजात काय काय भयंकर गोष्टी चालतात हे कळल्यावर चीड येते फक्त.

    ReplyDelete
  3. संदर दिसणं, आकर्षक दिसणं प्रत्येक जीवालाच हवं असतं: असं म्हंटलं जातं. पशुपक्ष्यांमध्ये नर आणि मादी दोघांमधेही एक नैसर्गिक मानलं जातं. पण माणसांमधे मात्र नरासाठी वेगळे निकष आणि मादीसाठी वेगळे निकष लावले जातात.
    भिवया कोरलेले आणि लिपस्टीक लावलेले पुरूष सुंदर दिसतील? जर नाही तर मग बायका कशा त्यामुळे सुंदर दिसू शकतात? स्वत:ची काटछाट आणि भयावह रंगरंगोटी करणार्‍या बायकांच्या मनात असे प्रश्नही येत नाहीत, इतका त्यांचा मेंदूही इतरांच्या ताब्यात गेलेला आहे. बाईच्या मेंदूनं फक्त आपल्या शरीराचाच विचार करायचा नसतो, विचार कराव्यात अशा पुष्कळ गोष्टी या जगात आहेत, हे याच जाणिवेतून वोल्गा लिहून जाते.
    सौंदर्यसाधना न करणार्‍या बायका आळशी, गबाळ्या, स्वत:कडे दुर्लक्ष करणार्‍या मानल्या जातात. यातला गमतीशीर विरोधाभास असा आहे की स्वत:च्या आरोग्याकडे लक्ष देणार्‍या, पोषक अन्न वेळेत खाणार्‍या, व्यायाम करणार्‍या, स्वत:च्या मानसिक स्वास्थ्यासाठी एखादा छंद बाळगणार्‍या बायका मात्र टिंगलीचा, टिकेचा विषय बनतात.
    शरीराच्या सौंदर्याची व्याख्या दुसर्‍या कुणितरी करायची, ते सौंदर्य आम्हांला कशामुळे प्राप्त होईल हे ही त्यांनीच सांगायचं आणि मग आर्थिक स्थिती असो वा नसो आम्ही तशा रीतीनं सुंदर बनण्यासाठी धडपडायचं! बाजारातील अशा सौंदर्यप्रसाधनांच्या आणि सौंदर्य प्राप्त करून देण्याची हमी देणार्‍या दुकानांच्या जाहीराती वृत्तपत्रांमधून वाढत जाताहेत. सुंदर दिसणं हा प्रत्येक स्त्रीचा हक्क आहे, अशी विधानं करून वैचारिक दिशाभूल करण्याचे प्रयत्न स्त्री-विशेष पुरवण्यांमधील लेखनातूनही सुरू आहेत. यात स्त्रियांचा नव्हे, तर या सौंदर्यप्रसाधने बनवणार्‍या कंपन्यांचा फायदा आहे, हे जगजाहीर आहे. हे सगळं अमाप पैसे, वेळ, बुद्धी खर्च करून नेमकं कशासाठी केलं जातं? पुरूषांना ग्राहक गृ्हीत धरून स्वत:ला कातून, कोरून, रंगवून, पॉलीश करून चकचकीत वस्तुरूप बनवणं; त्यावरून स्वत:चं बाजारमूल्य निश्चित करणं किंवा वाढवणं , ही गोष्ट बायकांनी करणं कसं गरजेचं आहे, हे या कंपन्या वेगवेगळ्या जाहिरातींच्या क्लृप्त्या वापरून सांगताहेत. शरीर आहे तसं स्वीकारलं जाऊ नये का? जे नाहीये त्याचा आभास तयार करण्याचा खोटेपणा, नटवेपणा नेमका कशासाठी करायचा? तो अनैतिक नाही का? बाह्यरूपालाच फक्त महत्त्व असतं का? असे अनेक प्रश्न यातून उदभवतात.
    शरीराकडे वस्तू म्हणून पाहणं, वस्तूला काहीएक किंमत असणं, बाजारात तिची गरज असणं, विक्रीयोग्य ठरण्यासाठी तिच्या दृश्यरूपाचा विचार केला जाणं, अशा तर्‍हेनं शरीर विचारामागचं अर्थशास्त्र लिहिण्याची निकड आज वाढते आहे. कारण या अर्थशास्त्राला सामाजिक आणि राजकीय संदर्भही जोडले गेलेले आहेत. वोल्गातल्या कार्यकर्तीच्या लक्षात ते ठळकपणे आले आणि तिच्यातल्या लेखिकेने ते शब्दबद्ध करण्याचा नेटाने प्रयत्न केला.
    --- कविता महाजन
    ( राजनैतिक कथा या तेलुगु लेखिका वोल्गा हिच्या कथासंग्रहाला लिहिलेल्या प्रस्तावनेतून.......)

    ReplyDelete

हिरो

  माझ्या मैत्रिणीची एक मैत्रीण आहे. क्लार्क. आपलं काम प्रामाणिकपणे करणारी. कधीही कुठल्या कामाचे वरून किंवा टेबलाखालून असे पैसे तिने घेतले ना...